بررسی مبانی و اسباب نجات اخروی از دیدگاه امامیه و اشاعره با تأکید بر آیات و روایات اسلامی

رویکرد کلامی امامیه و اشاعره در زمینه آموزه نجات اخروی با توجه به مبانی آنان متفاوت بوده و با این حال در مواردی در باب اسباب نجات، دیدگاه واحدی دارند. این جستار به شیوه مقایسه‌ای و تحلیلی و با استفاده از منابع کلامی آنان، گزاره نجات، اسباب آن را، مورد بحث قرار داده است. امامیه، توحید افعالی را فراگیر دانسته و معتقد به غرض‌مندی و وجوب اصلح در آن شده و با التزام به حسن و قبح عقلی اشیاء، انسان را در افعالش مختار می‌دانند. آنان حکمت، عدالت الاهی و اختیار را از مبانی شناخت نجات دانسته و آزادی را، مبنای کمال یابی برای انسان شمرده‌اند؛ اما اشاعره، یگانه عامل مؤثر در ایجاد اعمال بندگان را قدرت الاهی دانسته و انسان را کاسب آن می‌دانند. آنان قائل به حسن و قبح شرعی شده و رعایت وجوب اصلح و غرض‌مندی در افعال خداوند را رد نموده و انسان را در انجام افعالش مجبور دانسته‌اند. متکلمان امامیه و اشاعره مؤمنان مخالف مذهب یکدیگر را اهل نجات دانسته و با تمسک به قاعده قبح عقاب بلا بیان، مستضعفان فکری را نیز از نجات یافتگان می‌دانند. امامیه، اعتقاد به امامت اهل بیت (ع) را از جمله‌ای اسباب نجات بر شمرده و اعطای ثواب به بندگان را، از باب تفضل و استحقاق می‌دانند. آنان با تمسک به حکمت و عدالت الاهی، ابتلاء و عبادت را به عنوان راز آفرینش انسان به شمار آورده و ثواب و کیفر برای نیکوکاران و بدکاران را، بر مبنای عدالت استوار دانسته که اگر پاداش و کیفر اخروی نباشد، عدالت الهی مخدوش می‌شود؛ اما اشاعره، با عدم اعتقاد به امامت آل الله (ع) اعطای ثواب به مؤمنان را تنها تفضل خداوند می‌دانند. آنان با نفی رابطه علیت در میان اشیاء و تمسک به قاعده عادت الله، تکلیف مالایطاق را، مجاز دانسته و معتقدند که هرچه خداوند انجام دهد عین حکمت و عدالت است و هرچند در نظر عقول عادی انسانها، ظلم به حساب آید.